Czy na przestrzeni wieków znalazł się kompozytor na tyle odważny, by skomponować cykl muzyczny trwający aż 14 godzin? Odpowiedź brzmi: tak. Dokonać tego mógł jedynie człowiek o niebanalnej osobowości i charyzmie, przepełniony ambicją, a także przekonany o swojej misji do spełnienia na kartach historii muzyki. Dokładnie takim człowiekiem okazał się niemiecki kompozytor Richard Wagner, który nie tylko stworzył nowy, choć wywodzący się z opery gatunek: “dramat muzyczny”, ale także stał się reformatorem w dziejach muzyki klasycznej oraz pozycji społecznych kompozytorów.

Dramat muzyczny

Dramat muzyczny to dzieło sceniczne, którego wszystkie elementy, w tym muzyka, są całkowicie podporządkowane przebiegowi akcji dramatycznej. Jest to swego rodzaju powrót do pierwotnych ideałów cameraty florenckiej oraz nawiązanie do reformy operowej Glucka. W dramacie muzycznym zrezygnowano z podziału na krótkie arie, duety czy recytatywy, zastępując je dłuższymi scenami i aktami. Za twórcę dramatu muzycznego uważa się niemieckiego kompozytora Richarda Wagnera (1813-1883).

Richard Wagner – prorok i wizjoner

Richard Wagner uważał się za swego rodzaju proroka w dziedzinie muzyki, z silnym poczuciem misji oraz potrzebą zreformowania sztuki. Wierzył, że sztuka nie tylko może, ale także powinna wspierać rewolucje i przemiany społeczne. Sam o swojej twórczości wypowiadał się zawsze z rozmachem i patetycznością, będąc przekonanym o mistycznym charakterze swojej muzyki, ze skłonnością do gigantomanii.

Już za życia przylgnęła do niego otoczka niezwykłości, a przez niektórych uznawany był nawet za “nadczłowieka”. Również po śmierci kompozytora na jego słynny festiwal w Bayreuth, do zbudowanego specjalnie na ten cel teatru, przybywają tłumy wielbicieli jego twórczości, niejako traktując to wydarzenie jako rodzaj kultu.

Dramat muzyczny Wagnera

Zanim Richard Wagner stworzył dramat muzyczny, napisał kilka bardziej “tradycyjnych” oper. Po “Lohenegrin” zawiesił on działania kompozytorskie na 5 lat, poświęcając się napisaniu rozprawki teoretycznej “Opera i dramat”, w którym to postulował konieczność reform w gatunku opery. Sięgał po ideały zarówno estetyczne, historyczne, jak i ideologiczne.

Wprawdzie wiele z tych postulatów wysunięto w historii muzyki już wcześniej, jednak to Wagner nadał im imponujący rozmach. Kompozytor uważał wszystkie wcześniejsze próby podporządkowania opery dramatowi za nietrafione. Kategorycznie sprzeciwiał się operze włoskiej, którą uważał za parodię formy, zbyt skoncentrowaną na muzyce, a także popisach wokalistów.

“Gesamtkunstwer” – czyli idea syntezy sztuk

Richard Wagner uważał, że muzyka nie przekazuje intencji i uczuć wystarczająco jasno. W tym celu niezbędne były słowa. Z tego powodu, zaczynając od opery “Holender tułacz”, kompozytor pisał libretta samodzielnie. W jego opinii tylko w ten sposób mógł osiągnąć pełną harmonię pomiędzy słowem, a muzyką. Nie widział w tym zakresie przestrzeni do współpracy z innym twórcą.

Takie zespolenie muzyki i słów, a także ruchu scenicznego, scenografii i kostiumów było punktem wyjścia dla stworzenia Gesamtkunstwerk, czyli “syntezy sztuk”. Dla Wagnera idea stała się nadrzędnym celem jego twórczości. W jego wizji z połączenia sztuk miał powstać dramat, który swoim wyrazem, głębią, a także ekspresją przekraczałby wszystko, co wcześniej udało się stworzyć.

Dramat muzyczny, a środki wyrazu w twórczości Wagnera

Pomimo ukierunkowanie na syntezę sztuk, niektóre elementy dzieła, jak choćby akcja sceniczna, są u Wagnera bardzo minimalistyczne Fabuła nie obfituje w zmiany i gwałtowne zwroty akcji. Natomiast niektóre fragmenty wokalne kompozytor rozbudował do granic możliwości, jak choćby słynny duet miłosny Tristana i Izoldy, który trwa aż… 45 minut!

Wszystko to sprawia, że odbiorcy trudno niekiedy uchwycić sedno dramatu. Jednak to nie sedno było celem kompozytora, a doprowadzenie widza to pewnego rodzaju transu, głębokich emocji i poruszenia, doprowadzającego do katharsis. Już sama fabuła pełna postaci mitologicznych oraz symbolicznych jest swoistą metaforą. Wszystko to razem miało doprowadzić słuchacza w stan ekstazy.

Dramat muzyczny Wagnera – hipnotyzująca harmonia

Jednym z kluczy do osiągnięcia u słuchacza zamierzonego stanu była niespotykana dotąd harmonia. Odgrywała ona niezwykle ważną rolę w przekazie kompozytora. Motywy przewodnie (leitmotiv) służyły mu do charakteryzowania postaci, a także sytuacji lub nawet stanów psychicznych i emocjonalnych bohaterów. Powtarzały się sekwencyjnie, aby utrwalić się w pamięci odbiorców. Największą kulminację swojej innowacyjności w dziedzinie harmonii Wagner ukazał w “Tristanie i Izoldzie”, tworząc słynny “akord tristanowski”.

Rola orkiestry w twórczości Wagnera

W twórczości Wagnera śpiew podporządkowany jest słowom, natomiast rola orkiestry wzrasta po raz kolejny w historii muzyki. Mało tego, bywa, że staje się ona ważniejsza od śpiewaków. Pełni funkcję komentatora, a także narratora, “opowiadając” o wydarzeniach, których akcja toczy się na scenie. Jej rolę porównać można do chóry w dramacie starogreckim. Brzmienie instrumentalne w dziełach Wagnera jest niezwykle barwne, zahaczające czasami niemal o cechy impresjonistyczne. Zdarzało się nawet, że przeprojektowywał on niektóre instrumenty. Rozbudowana orkiestra przekładała się bezpośrednio na wokalistów, którzy chcąc “przebić się” przez potężną warstwę dźwiękową instrumentów musieli odznaczać się niezwykle silnym głosem, a także nieprzeciętną kondycją fizyczną.

Niektóre z fragmenty instrumentalne z dzieł Richarda Wagnera usamodzielniły się, na stałe wchodząc do repertuaru koncertowego. Mowa tutaj m.in. o słynnym utworze “Cwał Walkirii”, który jest częścią dramatu muzycznego “Die Walküre”.

“Pierścień Nibelungów”, czyli spuścizna Richarda Wagnera

Do jednych z flagowych dzieł Richarda Wagnera należy 4-częściowy dramat muzyczny “Pierścień Nibelungów”. Na tetralogię składają się cztery osobne dramaty: “Złoto Renu” (jako prolog), “Walkiria”, “Zygfryd”, a także “Zmierzch bogów”. Dzieło powstawało w latach 1853-1874. Zanim kompozytor przystąpił do napisania muzyki, opublikował cztery dramaty literackie. Inspirował się mitologią nordycką oraz średniowiecznym eposem “Pieśń o Nibelungach”.

Cała kompozycja trwa ok. 14 godzin i przeznaczona jest do wystawiania ją w ciągu 3 dni. Jej premiera miała miejsce 13-17.08.1876 roku w zbudowanym specjalnie na tę okazję teatrze w Bayreuth. Sam teatr charakteryzuje się fenomenalną akustyką, jednak nietypowo dla tego rodzaju miejsc, nie ma w nim lóż, efektownych schodów ani zwyczajowych dekoracji.

Zanim Richard Wagner na dobre zaprezentował światu swoją wizję dramatu muzycznego w “Pierścieniu Nibelunga”, napisał on 3 opery reprezentujące różne kierunki stylistyczne: “Boginki”, “Zakaz miłości” oraz “Rienzi”. Kolejnym krokiem były opery romantyczne: “Holender tułacz”, Tannhauser”, a także “Lohengrin”. Natomiast po słynnej tetralogii powstały jeszcze kolejne samodzielne dzieła: dramat muzyczny “Tristan i Izolda”, opera komiczna “Śpiewacy norymberscy” oraz misterium sceniczne “Parsifal”.

Twórczość Richarda Wagnera, a także on sam stały się na długie lata symbolem muzyki niemieckiej. Twórca został inspiracją dla wielu innych kompozytorów, w tym Hugo Wolfa oraz Antona Brucknera. Kompozytor łączył muzykę z ideologią, dążąc do “odrodzenia” nie tylko sztuki, ale także całej ludzkości. Uważał się za rewolucjonistę, silnie angażując się również w politykę. W późniejszych latach jego utwory oraz idee wywarły silny wpływ na Adolfa Hitlera, który był stałym gościem festiwalu w Bayreuth, a także pozostawał w bliskich relacjach z przedstawicielami kolejnych pokoleń rodziny kompozytora.

Opera werystyczna

Opera werystyczna była muzyczną odpowiedzią na nurt pojawiającego się naturalizmu. Pojawiła się tendencja do odrzucenia symboliki, upiększenia i romantycznego rozmachu, na rzecz pokazywania świata “zwykłych ludzi” takim jaki jest. Kolejny raz uwypuklona została rola libretta, jednak tym razem skupiało się ono na dramatycznych, wstrząsających oraz gwałtownych losach bohaterów. Akcja nie miała już wzruszać lub bawić, a wręcz wstrząsać widzem. Muzyka pełna kontrastów niekiedy aż w przejaskrawiony sposób ukazywała emocje bohaterów. Ze względu na to, że historie rozgrywały się zazwyczaj na prowincjach, kompozytorzy często wplatali do muzyki lokalne melodie ludowe.

Jednym z najważniejszych dzieł gatunku opery werystycznej jest “Rycerskość wieśniacza” (1890) Pedro Mascagniego, której akcja rozgrywa się na sycylijskiej wsi.

Elementy weryzmu, choć spowite w niewątpliwie indywidualny styl, wzbogacony również w elementy orientalizmu, można odnaleźć w operach Giacomo Pucciniego. Przez niektórych nurt odkrywany w jego twórczości nazywany jest “dojrzałym weryzmem”. Nie da się również ukryć, że w dziełach tego artysty niewątpliwie bardzo ważną rolę i znaczenie przypisuje się postaciom kobiecym. Do jednych z najważniejszych oper należą “Madame Butterfly”, “Cyganeria”, a także “Tosca”.

Choć nurt weryzmu nie był dominujący w twórczości XIX oraz XX wieku stał się ciekawą alternatywą. Był również inspiracją do dalszych przemian i przyczynił się do powstania dramatu ekspresjonistycznego i symbolicznego w twórczości Ryszarda Straussa, Arnolda Schoenberga i Albana Berga.