Najwybitniejszy polski symbolista – Jacek Malczewski.

Choć rok 2024 upłynął pod patronatem jego imienia, ten bardzo płodny artysta wciąż nie cieszy się zbyt dużą powszechną popularnością, co z pewnością związane jest z jego oryginalnym i twórczym podejściem do wielu malarskich tematów. W czym ukryty skrywa się geniusz tego malarza?  Czym dziś zachwyca symboliczny portrecista?

Radomskie dzieciństwo i patriotyzm

Obrazy Malczewskiego rozsiane są po muzeach w całej Polsce, blisko 50 prac znajduje się w… Radomiu! To tu, 14 VII 1854 roku przyszedł na świat Jacek Michał. Patriotyczne wychowanie i zainteresowanie kulturą polską przekazał mu jego ojciec Julian, człowiek wszechstronnie wykształcony i wielbiciel poezji Mickiewicza oraz Słowackiego.

Pierwsze rysunki i akwarele Malczewskiego pochodzą z lat 1866-73. Są to między innymi właśnie ilustracje do “Pana Tadeusza”. Według przekazów, Malczewski miał mawiać: “Gdybym nie był Polakiem, nie byłbym artystą”. Treści patriotyczno-narodowe będą stale obecne w jego twórczości. Jedno z jego najwybitniejszych dzieł, które cieszyło się wielką popularnością, to obraz Śmierć Ellenai (1881-1882), inspirowany utworem Słowackiego.

Krakowska Szkoła Sztuk Pięknych i ucieczka do Paryża

Jacek Malczewski początkowo nabywał ogólne wykształcenie, ucząc się od 1871 roku w gimnazjum Św. Jacka w Krakowie. Za namową Jana Matejki przerwał swoją naukę w 1873 roku i rozpoczął regularne studia w tutejszej Szkole Sztuk Pięknych.

Niestety, Malczewski i Matejko mieli narastający konflikt, który wynikał z różnych postaw artystycznych. Z tego powodu student Jacek wyjechał w październiku 1876 roku do Paryża i zapisał się do École des Beaux Arts.

Do krakowskiej akademii, do klasy Jana Matejki, Malczewski powrócił w 1877 roku. Wkrótce ostatecznie obaj artyści zerwali kontakty. Bezpośrednim powodem było nieukończenie przez studenta zadanego przez Matejkę tematu szkolnego Śmierć Ludgardy, żony Przemysława, uduszonej przez panny służebne.

Postępowy społecznik i nauczyciel

Malczewski był jednym z artystów, który postulował utworzenie “powszechnego stowarzyszenia artystów”. Dzięki jego staraniom taka organizacja powstała w 1893 roku, a sam malarz został wybrany członkiem jej zarządu rok później.

Malarz przyczynił się do umożliwienia kobietom edukacji artystycznej w Polsce – w 1897 roku, razem z Włodzimierzem Tetmajerem, rozpoczął nauczanie malarstwa i rysunku w Żeńskiej Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet Toli Certewiczówny.

W 1893 roku Malczewski był po raz pierwszy gościem Edwarda Raczyńskiego w Rogalinie. Dziś, w znajdującej się tam galerii, możemy podziwiać jeden z najznakomitszych i najciekawszych obrazów artysty – Melancholię (1894).

Epokowy (auto)portrecista

Osobną grupę dzieł w twórczości artysty tworzą portrety, których namalował setki. Od połowy lat 90-tych tworzył przede wszystkim portrety symboliczne, na których utrwalił wizerunki współczesnych mu intelektualistów i ludzi związanych ze sztuką, do których żywił osobisty szacunek.

W obrazach Malczewskiego pojawiają się symbole wywodzące się z mitologii i powiązane przez artystę z tradycją polską. Malarz nadaje też nowe znaczenia przedmiotom codziennego użytku, a tworzone przez niego kompozycje niekiedy były tak zaaranżowane, że portret stanowił tylko pretekst do komunikowania treści ogólnych, jak np. w obrazie Hamlet Polski – Portret Aleksandra Wielkopolskiego (1903).

Artysta nie bał się łamania utrwalonych przez wieki konwencji w zakresie stosowania symboli. Dotyczyło to również obrazów o tematyce religijnej, w których przedstawiał niejednokrotnie postaci świętych w towarzystwie faunów i chimer (np. Madonna, ok. 1910), bardzo zresztą charakterystycznych dla jego jego twórczości.

Warto zauważyć, że równie często malarz utrwalał na płótnie siebie, a malowane przez niego postaci mają nierzadko rysy twarzy podobne do fizjonomii samego malarza.

Sztuka łączenia przeciwieństw

Wielowątkowa twórczość korespondowała z różnorodnością środków formalnych, które stosował artysta. Malczewski był świetnym rysownikiem i doskonałym kolorystą. Nie bał się napięć kolorystycznych, łącząc kolory zimne i ciepłe, płaszczyzny ciemne z jasnymi, niemalże delikatnie lśniącymi. Łączył to, co pozornie sobie przeciwstawne: liryzm i brutalność, wyrafinowanie i wulgarność. Jego twórcza interpretacja utrwalonych znaczeń i bogactwo treści przekazanych za pomocą pędzla i farby, stawia Jacka Malczewskiego w rzędzie najoryginalniejszych malarzy polskich.

Jacek Malczewski zmarł 8 X 1929. Jego grób znajduje się w Panteonie Narodowym w Bazylice na Skałce.