Muzyka towarzyszy nam od zarania dziejów. Jej historia to dynamiczna i burzliwa podróż przez świat dźwięków, barw, konwenansów i innowacji. Opowiada nie tylko o muzyce samej w sobie, ale też o jej twórcach, wykonawcach oraz zmianach i wydarzeniach w dziejach ludzkości.
Choć przejścia pomiędzy poszczególnymi epokami wydają się bardzo płynne, to jednak każda z nich posiada swój wyrazisty styl. Muzyka XX wieku charakteryzuje się dojrzałością opartą na dorobku swoich poprzedniczek, a jednocześnie otwartością na eksperymenty, świeżym spojrzeniem i poszukiwaniem głębszego wymiaru ekspresji.
Muzyka XX wieku – odpowiedź na nowe wyzwania
XX wiek w muzyce to czerpanie z silnych fundamentów historii i dorobku poprzednich pokoleń. Jednocześnie był to okres gwałtownego buntu przeciwko tradycji. Wgłębiając się w ten temat odnosi się wrażenie, że twórcy odczuwali w pewnym sensie znudzenie tym, co już znane. Jednocześnie pojawiał się u nich ogromny niedosyt i głód nowości oraz innowacji.
W tym miejscu należy pamiętać, że okres ten był niezwykle dynamiczny i burzliwy nie tylko w świecie sztuki, ale także w dziedzinie nauki, przemysłu oraz historii świata. Nie da się nie dostrzec w muzyce mniej lub bardziej bezpośrednich analogi do wydarzeń z tego okresu.
XX wiek, z powodu wydarzeń politycznymi, postępów technologicznych i zmian kulturowych, stał się polem do popisu dla innowacji muzycznych. Kompozytorzy przyjęli ducha eksploracji, przesuwając granice tego, co uważano za akceptowalne w muzyce klasycznej. Dzięki temu nastąpiła ewolucja różnorodnych stylów muzycznych i rozszerzyły się ramy pojęcia muzyki oraz sposobu prezentowania sztuki przez wykonawcę i odbierania jej przez odbiorcę.
Muzyka XX wieku – wpływy
W XX wieku światem wstrząsnęło wiele spektakularnych wydarzeń, wprowadzających ważne zmiany w dotychczasowym życiu i rozwoju ludzkości. Miały one również istotny wpływ na sztukę, zarówno w aspekcie jej postrzegania, jak i tworzenia, czy wykonywania.
Polityka i okres wojenny
Niewątpliwie szerokim echem w globalnej muzyce klasycznej odbiły się wydarzenia związane z dwiema wojnami światowymi, a także z innymi sytuacjami politycznymi, które dotknęły poszczególne państwa. Traumatyczne wydarzenia wojenne nie ominęły również twórców. Emocje i przeżycia z nimi związane przelewali oni na papier nutowy, zawierając je w swoich kompozycjach.
Wpływ muzyki ludowej
Być może to właśnie te wydarzenia i związane z nimi poczucie patriotyzmu miały również wpływ na rozwój kolejnego nurtu, który wyraźnie zaznaczył się w muzyce XX wieku. Chodzi tutaj o nacjonalizm i wpływy ludowe. Kompozytorzy eksplorowali tradycje muzyczne własnych kultur, włączając elementy folkloru do swoich kompozycji. Przykładem jest m.in. węgierski kompozytor Béla Bartók. Muzyka XX wieku ukazywała duże zainteresowania muzyką ludową, z której wiele twórców uczyniło źródło swojej inspiracji dla wielkich dzieł muzyki klasycznej.
Globalizacja
Z drugiej jednak strony, wraz ze wzrostem globalizacji kompozytorzy mieli okazję poznać szerszą gamę tradycji muzycznych z całego świata, co odzwierciedlało się w ich twórczości. Doprowadziło to do wzajemnych wpływów międzykulturowych i wprowadzania nietypowych elementów muzycznych do swoich dzieł.
Fuzja stylów
Kolejną ciekawą cechą, jaką charakteryzowała się klasyczna muzyka XX wieku była jej otwartość na połączenia z innymi stylami i tzw. muzyką popularną. Świetnym przykładem takich zabiegów jest twórczość amerykańskiego kompozytora Leonarda Bernsteina. W zgrabny sposób eksperymentował on z wplataniem do swoich kompozycji klasycznych elementów jazzu, musicalu oraz muzyki popularnej.
Muzyka filmowa
Idąc dalej tym tropem nie można zapomnieć o intensywnym rozwoju kinematografii w XX wieku. Razem z nią, rozwijała się także muzyka filmowa. Zaczęła ona odgrywać coraz większą rolę w produkcji filmów. Dbała ona o nadanie im odpowiedniej warstwy emocjonalnej oraz podkreślała znaczenie narracji obrazu wyświetlanego na srebrnym ekranie. Kompozytorzy, tacy jak Igor Strawiński, Dmitrij Szostakowicz, Bernard Herrmann, czy też wspomniany już Leonard Bernstein dokonali istotnych wkładów w ścieżki dźwiękowe do filmów. Wkrótce stała się ona niemal osobną dziedziną sztuki, której intensywny rozwój trwa do dziś.
Awangarda
Jednak muzyka filmowa to tylko początek eksperymentów i naginania granic w muzyce klasycznej. XX wiek, a zwłaszcza okres powojenny to czas innowacji, nietypowych technik wykonawczych, nowych znaczeń i innego sposobu rozumienia muzyki. Okres ten przyniósł wzrost ruchów awangardowych, które posuwały granice tradycyjnej muzyki jeszcze dalej. Postaci takie jak Karlheinz Stockhausen, Pierre Boulez i György Ligeti rozwinęły muzykę elektroniczną, serializm oraz inne eksperymentalne techniki.
Niektórzy kompozytorzy, tacy jak Edgard Varèse, eksplorowali możliwości muzyki elektronicznej manipulując nagranymi dźwiękami lub tworząc zupełnie nowe dźwięki elektroniczne. To podejście do eksperymentów stanowiło fundament dla rozwoju muzyki elektronicznej i elektroakustycznej.
Inni natomiast, jak choćby John Cage, wprowadzili koncepcję muzyki aleatorycznej, gdzie elementy kompozycji pozostawione są przypadkowi lub czynnikom nieokreślonym. Przykładem może być jego kontrowersyjny utwór “4:33”, w którym wykonawca siedzi w ciszy przy instrumencie dokładnie przez 4 minuty i 33 sekundy. Słuchacz w tym czasie doświadcza dźwięków pochodzących z otoczenia. Dzieło było inspiracją do skupienia się na tym, co “tu i teraz” oraz stało się tematem wielu dyskusji na temat filozofii sztuki.
Muzyka XX wieku – wybrane style muzyczne
Muzyka XX wieku to cała barwna paleta odważnych i nowatorskich stylów muzycznych, a wiele z nich choć wyraźnie poszukuje nowości, korzenie swoje ma głęboko osadzone w fundamentach tradycji.
Impresjonizm
Podobnie jak w malarstwie, muzyczny impresjonizm charakteryzował się próbą przedstawienia ulotnych wrażeń, atmosfery, domysłów i subiektywnych interpretacji. Środkami wykonawczymi stały się barwa dźwięku, dynamika i harmonia. Do jednych z najwybitniejszych reprezentantów tego stylu należeli Claude Debbusy, Maurice Ravel oraz Karol Szymanowski (przez pewien okres swojej twórczości).
Ekspresjonizm
W stylu ekspresjonistycznym idealnie odnajdywali się tacy kompozytorzy jak Arnold Schoenberg i Alban Berg. Przesuwali oni stopniowo granice tonalności, docierając aż do atonalności. W ten sposób przyczynili się do rozwoju techniki dwunastotonowej. W technice tej, wszystkie 12 dźwięków skali chromatycznej, traktowane jest w harmonii w sposób równorzędny.
Serializm
Wraz z rozwojem techniki dwunastotonowej, pojawił się serializm. Styl ten gloryfikował użycie uporządkowanych układów dźwięków, rytmów, dynamiki itp. (tzw. “serii) do organizacji elementów muzycznych. Zabieg ten odnajdziemy w twórczości takich kompozytorów jak Anton Webern, Milton Babbit, czy Olivier Messiaen. Krytyka serializmu oraz wyczerpanie się jego możliwości w zakresie organizacji materiału dźwiękowego doprowadziło po koniec lat pięćdziesiątych do jego zaniku. PRzyczynił się on natomiast do powstania aleatoryzmu, a także rozwoju punktualizmu i sonoryzmu.
Neoklasycyzm
Neoklasycyzm jest niewątpliwie odpowiedzią na przesyt burzliwej muzyki okresu romantyzmu. Kompozytorzy zaczęli tu szukać bardziej klarownych i mniej patetycznych doznań muzycznych. Dlatego w poszukiwaniu inspiracji zwrócili się w stronę muzyki z wcześniejszych okresów historii, zwłaszcza klasycyzmu. Twórcy wiodący prym w tej stylistyce to m.in. Igor Strawiński i Siergiej Prokofjew.
Minimalizm
Styl, który pojawił się pod koniec XX wieku odnosi się bardziej do estetyki utworu. Jak sama nazwa wskazuje skupiony był na prostocie i powtarzalności, a następnie stopniowym rozwijaniu materiału muzycznego w czasie trwania utworu. Do głównych twórców odnajdujących się w tej stylistyce należeli Steve Reich oraz Philip Glass.
Punktualizm
Punktualizm ma dawać słuchaczowi szczególny rodzaj przeżycia estetycznego. Nie ma tam miejsca na tradycyjne frazy melodyczne, harmoniczne i rytmiczne. Zamiast tego słuchacz odbiera rozproszone, „migotliwe” punkty dźwiękowe. Różnią się one wysokością, rejestrem, dynamiką, artykulacją oraz wartościami czasowymi i nie są skoordynowane ze sobą żadną konkretną zasadą formy. Główni przedstawiciele to Pierre Boulez oraz Karlheinz Stockhausen.
Sonoryzm
Sonoryzm to styl charakterystyczny przede wszystkim dla muzyki polskiej lat sześćdziesiątych. Kompozytorami związanymi z tym nurtem byli m.in. Krzysztof Penderecki, Henryk Mikołaj Górecki, Wojciech Kilar, Witold Lutosławski oraz Grażyna Bacewicz. Najważniejszym elementem sonoryzmu i jest brzmienie. Dźwięki wydobywane są z tradycyjnych instrumentów w innowacyjny sposób np. poprzez stukanie, skrzypienie, skrobanie, bezpośrednie szarpanie strun fortepianu, uderzanie o pudła rezonansowe. Popularnym zjawiskiem jest również granie na specjalnie preparowanych instrumentach. Nazwa tego stylu pochodzi od pojęcia sonorystyki muzycznej, które stworzył muzykolog J. M. Chomiński, a zapoczątkował go utwór “Tren – Ofiarom Hiroszimy” Krzysztofa Pendereckiego.
Przedstawione powyżej style są jedynie wybranymi nurtami z ogromnej ilości muzycznych eksperymentów kompozytorskich i wykonawczych, które ukazuje muzyka XX wieku. Okres ten jest kopalnią pomysłów, nowości i ogromnym polem do popisu dla kreatywności i wyobraźni twórców. Bardzo łatwo jest dostrzec w nim silną potrzebę zmian, naginania norm, rozszerzania granic i szukania nowych rozwiązań. Proces ten ciągle ewoluuje i trwa do dziś.
Muzyka to sztuka która nieustannie się rozwija, odpowiadając na zmiany na świecie, a także potrzeby odbiorców. Z przyjemnością można dzisiaj oglądać niezliczone fuzje stylów, technik wykonawczych, czy poszukiwanie nieodkrytych dotąd rozwiązań. Dzięki pierwszym odważnym krokom kompozytorów z poprzednich pokoleń i stuleci, muzyka klasyczna w dalszym ciągu nieustannie zaskakuje swoich słuchaczy.
