Opera to jedna z największych i najbardziej złożonych form w dziejach muzyki. Na przestrzeni wieków sięgali po nią najwybitniejsi kompozytorzy, tworząc dzieła w stylach charakterystycznych dla siebie i swojej epoki. Starali się oni opowiadać historie za pomocą niesamowitych możliwości głosu ludzkiego, wzbogaconych piękną muzyką, aktorstwem i ruchem.

Pod względem syntezy sztuk ten rodzaj dzieła muzycznego jest podobny do baletu. Istnieje jednak kilka istotnych różnic, które ewidentnie oddzielają od siebie te formy.

Opera jako taka jest niezwykle popularna i rozpoznawalna w świecie muzyki. Po dziś dzień niektóre arie operowe stanowią reprezentatywne ikony muzyki klasycznej. Czym dokładnie jest opera, jak wygląda jej forma, a także gdzie zaczyna się jej historia? Odpowiedzi na te i inne pytania, znajdują się w kolejnych akapitach.

Opera i jej forma

Opera jako forma zmieniała się z biegiem stuleci. Jednak niezmiennie składa się ona z kilku kluczowych elementów, w których skład wchodzą:

• partie wokalne: solowe (recytatywy lub arie), zespołowe (ansamble) oraz chóralne;
• partie orkiestrowe: np. uwertura lub intermezzo;
• partie baletowe;
• partie mówione (zdarzają się one stosunkowo rzadko).

Rodzaje opery

Gatunek opery dzieli się na kilka rodzajów, które różnią się od siebie choćby tematyką i dramaturgią. Mowa tutaj m.in o:

• opera seria (o tematyce poważnej, wyrażana wyłącznie śpiewem);
• opera buffa;
• opera semiseria (poważna, jednak wprowadzająca elementy komiczne);
• opera balladowa (z elementami satyrycznymi, polegająca na przeplataniu kwestii mówionych z melodiami ludowymi; popularna w Anglii);
• wodewil (forma powstała w barokowej Francji, o charakterze komicznym, gdzie tekst komediowy łączony był z piosenkami);
• operetka (forma bardzo zbliżona do opery, charakteryzująca się lekką muzyką, a także komediową treścią);
• burletta (jest to krótka opera, wykorzystująca teatralną technikę burleski).

Opera – początki gatunku

Jak na wielką formę muzyczną przystało, opera ma za sobą długą i burzliwą historię, która pozwoliła jej ewaluować na przestrzeni wieków.

Camerata florencka – geneza powstania opery

Wszystko zaczęło się od grupy włoskich artystów zwanych Cameratą florencką. Przypuszcza się, że zebrania grupy rozpoczęły się w 1576 roku, a inicjatorem jej powstania był hrabia Giovanni Bardi. Jak łatwo zgadnąć artyści działali we Florencji.  Głównym ich celem było badanie kultury antycznej, a konkretnie przywrócenie do świetności starożytnego teatru greckiego. Zadanie było o tyle utrudnione, że na tamten moment istniało bardzo niewiele zabytków muzycznej kultury antycznej. Niestety nawet w przypadku tych zachowanych wiele z nich nie było łatwych do odszyfrowania.

W 1581 roku Vincenzo Galilei – kompozytor, teoretyk i muzyk należący do grupy opublikował traktat teoretyczny “Dialogo della musica antica e della moderna”. Dla Cameraty florenckiej był to swego rodzaju manifest artystyczny, w którym po raz pierwszy w czasach nowożytnych opublikowano utwór antyczny – hymny pochodzącego z Krety Mesomedesa (II w. n.e.)

Członkowie Cameraty połączyli zdobytą wiedzę teoretyczną oraz swoją wizję muzyki starożytnej tworząc nowy styl muzyczny – monodię akompaniowaną. Był to nurt zupełnie odwrotny do królującej już polifonii. Polegał na deklamacyjnym śpiewie, z towarzyszeniem instrumentu grającego rozłożone akordy (np. na klawesynie bądź lutni). Innym ważnym osiągnięciem Cameraty było stworzenie “basso continuo”, które stało się jednym z filarów muzyki barokowej.

Popularność idei Cameraty florenckiej wzrastała z upływem lat. Razem z nią docieramy do roku 1600. Rok ten przez wielu uznawany jest za początek epoki baroku, a zarazem rokiem, z którego pochodzi pierwsza zachowana opera “Euridice”, której autorem był Jacopo Peri, a libretto do niej napisał Ottavio Rinnuccini. Datę jej wystawienia uważa się powszechnie za początek powstania opery. Wprawdzie artyści podejmowali już wcześniej próby napisania opery, jak choćby “Dafne”(1598), również autorstwa J. Periego. Niestety większość dzieł zaginęła lub też zachowały się z nich jedynie krótkie fragmenty.

Ze względu na budżet, jaki pochłaniało wystawianie przedstawień oraz ich dworski charakter, opera długo pozostawała gatunkiem elitarnym.

Claudio Monteverdi – nowatorska wizja opery

Claudio Monteverdi był włoskim kompozytorem, księdzem i śpiewakiem, grającym na violi da braccio. Żył w latach 1567-1643. Jego dzieło operowe “Orfeusz”, które powstało w 1607 roku uznawane jest za przełomowe w historii gatunku. Monteverdi wprowadził kilka istotnych zmian, które nie pojawiały się wcześniej przy tworzeniu tego typu dzieł:

• rozszerzył orkiestrę
• zwiększył rolę instrumentów, które nie tylko akompaniowały śpiewakom, ale też wykonywały samodzielne partie
• wprowadził duety oraz tercety
• rozbudował melodykę oraz całą formę dzieła
• dodał fragmenty nawiązujące stylistycznie do poetyckich madrygałów

Opera – barokowe ośrodki rozwoju

W epoce baroku opera z dnia na dzień zyskiwała na popularności. Rozwijała się w wielu słynnych ośrodkach artystycznych, z których każdy wyróżniał się swoimi charakterystycznymi cechami.

Rzym

Opery rzymskie wyróżniały się bogatą scenografią i przepychem dekoracji, wyjątkowymi kostiumami i dużym naciskiem na charakter teatralny. Głównym przedstawicielem ośrodka był Stefano Landi, którego flagowym dziełem jest “Śmierć Orfeusza” (1619).

Wenecja

To właśnie tutaj, w Wenecji, powstał pierwszy publiczny teatr operowy – “Teatro San Cassiano”. Miejsce to sprawiło, że opera przyjęła tutaj nieco bardziej komercyjny charakter. W oparciu o gusta i potrzeby publiczności dramaturgia libretta oraz gra aktorska zeszły na drugi plan. Najważniejsze stały się efektowne i reprezentatywne arie, ukazujące popisy kastratów i primadonn. Coraz większy nacisk kładziono na komponowanie wirtuozowskich arii, dla których to widzowie tłumnie nadciągali na spektakle.

Głównymi przedstawicielami tego ośrodka byli Claudio Monteverdi, Antonio Vivaldi, Tomaso Albinoni.

Neapol

Neapol to ośrodek, który na przestrzeni wieków odgrywa ważną rolę w historii muzyki na wielu płaszczyznach. Jeśli chodzi o operę, szczególnie duże znaczenie miała tzw. “szkoła neapolitańska“, w której skład wchodziło kilka pokoleń kompozytorów. To właśnie tutaj, stworzono podział na operę buffa (komiczną) i operę seria (poważną).

Ciekawym przedstawicielem tej grupy był Alessandro Scarlatti, który niejako zbuntował się przeciwko wpływom ośrodka weneckiego. W odwrotności do wpływów tamtej szkoły podporządkowywał on swoje dzieła warstwie dramatycznej i teatralnej. Zrezygnował z wirtuozowskich arii, przywrócił znaczenie partiom chóralnym jako bohaterowi zbiorowemu, wprowadził formę arii w towarzystwie pojedynczego instrumentu, rozbudował i podkreślił znaczenie recytatywów. Stworzył również nowy typ uwertury – “uwerturę włoską”.

Hiszpania

W słonecznej Hiszpanii opera nie zyskała tak wielu fanów jak w swojej włoskiej ojczyźnie. Miała tu jednak swój odpowiednik, tzw. “zarzuelę”. Wypełniały ją naprzemiennie partie mówione i śpiewane, z elementami partii instrumentalnych oraz tańca. Obecnie zarzuelę można porównać do przedstawienia muzycznego lub musicalu. Główni reprezentanci tego gatunku to Francisco Juan de Navas oraz José de Nebra.

Francja

Francja to kolejny ośrodek w Europie, dla którego typowa włoska opera nie była przekonująca. W tamtych czasach niezwykle popularne wśród francuskiej publiczności były spektakle teatralne z bogatą warstwą dramatyczną oraz efektowne bellet de cour.

Na szczęście dzięki kompozytorowi Jean-Baptiste Lully operze udało się wniknąć do kultury francuskiej. Oczywiście musiało się to odbyć na jej własnych warunkach i tak oto powstała “tragedie lyrique” – forma łącząca tradycyjną operę włoską z pożądaną we Francji głęboką dramaturgią. Dzieła takie były zazwyczaj mocno rozbudowane, monumentalne o intensywnej warstwie emocjonalnej, zawierające istotne sceny baletowe oraz partie mówione, a całość poprzedzona była “uwerturą francuską”.

Anglia

W tym ośrodku, opera włoska miała chyba najtrudniejsze zadanie. Trudno bowiem wygrać ze wspaniałymi spektaklami Williamia Shakespear’a. W dodatku dużą popularnością cieszyły się tam tzw. “masque” – połączenie pantomimy z tańcem, śpiewem i dialogami mówionymi.

Przełomu dokonał w II poł. XVII w. Henry Purcell, tworząc angielską operę narodową. “Dydona i Eneasz” to opera składająca się z trzech aktów, będąca jego największym dziełem. Opera angielska wykorzystywała wpływy francuskie (uwertura i rozbudowane partie chóralne) oraz włoskie (arie recytatywy oparte na basso continuo) dodając jednocześnie angielskie elementy folklorystyczne oraz partie chóralne podobne do kantaty.

Opera – wpływ klasycyzmu

Klasycyzm to okres, kiedy na nowo zaczęto przyglądać się znaczeniu libretta w operze. Niechęć ośrodków europejskich do typowej opery włoskiej spowodowana płytką warstwą dramatyczną stała się impulsem do działania dla librecistów. Dzięki temu, opera znowu miała szansę powrócić do idei dramatu starożytnego.

Pierwsze istotne zmiany muzyczne, oparte na dobrze skonstruowanych librettach wprowadzili artyści szkoły neapolitańskiej: wprowadzili jednoczęściową uwerturę nawiązującą do akcji całego dzieła, po raz kolejny rozbudowali orkiestrę, ograniczyli rolę arii koloraturowych, a także podkreślili znaczenie partii chóralnych.

Christoph Willibald Gluck – wielki reformator

C.W. Gluck był niemieckim kompozytorem, żyjącym w latach 1714-1787. W swoich kompozycjach zbliżył się do twórczości francuskiej. Według jego opinii w dziele operowym najważniejszy był dramat. W ten sposób powrócił on do źródła Cameraty Florenckiej, gdzie celem było “dramma per musica”. Twórczość tego kompozytora, ukierunkowana była na jak największą prostotę oraz wzmocnienie akcji dramatycznej. Jego silne dążenie do zmiany sprawiło, że opera stała się w zasadzie zupełnie nową formą.

Najważniejszymi postulatami kompozytora były:

• powrót do dramma per musica – muzyka podporządkowana akcji dramatycznej
• podział na sceny zamiast schematu “aria-recytatyw”, budowa aktu zależna od akcji z prostym przebiegiem
• wzrost znaczenia partii chóralnych zgodnie z antyczną tradycją oraz współpraca chóru z solistą
• usunięcie popisowych arii i wprowadzenie nowego typu arii – “aria dal segno”
• powrót do tematyki starożytnej i moralizatorskiej, wprowadzenie postaci z mitologi greckiej
• jednoczęściowa uwertura w formie sonatowej, bezpośrednio wprowadzająca i zintegrowana z dziełem
• wprowadzenie scen baletowych
• użycie języka klasycznego

Wolfgang Amadeusz Mozart – mistrz opery klasycznej

Wolfgang Amadeusz Mozart to niekwestionowany mistrz i ikona muzyki klasycznej. Nic więc dziwnego, że jego postać odegrała również niezwykle istotną rolę w dziejach opery. Szczególnie duży impakt na ten gatunek wywarły opery komediowe Mozarta, tzw. opera buffa. Do najważniejszych dzieł kompozytora w tym zakresie należą “Don Giovanni”, “Cosi fan tutte”, “Czarodziejski flet”, a także “Wesele Figara”.

Co wyróżniało twórczość operową Mozarta na tle innych wielkich kompozytorów? Przede wszystkim była to niezwykła umiejętność wyjątkowego budowania dramaturgii i napięcia w akcji poprzez muzykę. Kompozytor zaczął wprowadzać nietypowe instrumenty oraz bardzo różnorodne arie. Charakteryzował bohaterów za pomocą melodyki, zwiększył ilość ansambli, umocnił rolę recytatywów, a także powiększył aparat wykonawczy. Współpracował również z wybitnymi librecistami, z których na szczególną uwagę zasługuje Lorenzo Da Ponte.

Opera romantyczna

Opera kontynuowała swój dynamiczny rozwój również w epoce romantycznej. Jej bogata forma stała się dla twórców fantastycznym podłożem do przekazywania idei tej epoki. Zmieniła się tematyka dzieł, która była bezpośrednio związana z nurtem romantyzmu. W operach, a także innych dziełach sztuki królowały zatem elementy patriotyczne, folklorystyczne i społeczne. Nie stroniono również od tematyki baśniowej.

Epoka romantyzmu to duży przełom dla samej formy dzieła operowego. Zanikają pojedyncze i osobne elementy, które płynnie łącząc się ze sobą dążą do uzyskania “wielkiej formy”. Orkiestra staje się równoprawnym członkiem spektaklu, kluczową rolę zaczynają odgrywać elementy harmoniczne, wzbogacone unikaną do tej pory chromatyką.

Głównymi ośrodkami rozwoju opery w XIX wieku były Włochy, Francja oraz Niemcy.

Francuska grand opéra

Grand opera powstała z syntezy francuskiej tragédie lyrique oraz włoskiej opera seria. Była to sztuka integralna, pisania na wielkie zespoły wykonawcze. Charakteryzowała się przepychem, kontrastami, nagłymi zwrotami akcji, wplataniem haseł narodowych oraz często tragicznym zakończeniem. Głównymi przedstawicielami tego nurtu byli G. Meyerbeer, D. Auber, J. Fromental Halévy.

Pozostali wybitni kompozytorzy francuskiej opery romantycznej to m.in. G. Bizet, J. Offenbach, J. Massenet, Ch. Gounod oraz C. Saint-Saëns.

Włoskie bel canto

Bel canto to kluczowy nurt włoskiej opery romantycznej. Wynikał z połączenie francuskiej grand opera z tradycyjnymi elementami szkoły włoskiej. Królowały tam wirtuozowskie partie, świetnie prowadzona dramaturgia oraz znacząca i rozbudowana rola orkiestry. Pionierami tego stylu byli G. Donizetti oraz V. Bellini.

W tamtym czasie we Włoszech prężnie rozwijała się również opera buffa, której głównym twórcą był G. Rossini. Kompozytor ten czerpał z lekkości, wesołego charakteru oraz prostoty dzieł W.A. Mozarta. Kluczowymi znakami elementami twórczości Rossiniego była finezja, wyrazisty rytm, wirtuozeria partii wokalnych, a także ważna rola orkiestry oraz dynamiczna akcja.

W świecie romantycznej opery włoskiej nie można również pominąć tak ważnych nazwisk jak G. Verdi, G. Puccini, P. Mascagni.

Opera – dalsze losy

Opera jako gatunek o bardzo rozbudowanych możliwościach przekazu nie ustawała w swej ewolucji. To właśnie z niej wywodzi się wyjątkowa forma dramatu muzycznego, którego głównym przedstawicielem był słynny kompozytor Richard Wagner. To właśnie jego dziełom poświęcony jest odbywający się od 1876 roku słynny festiwal muzyczny w bawarskim mieście Bayreuth.

Schyłek XIX wieku to również czas rozwoju tzw. opery werystycznej, a także operetki.

Więcej, na temat dalszego rozkwitu tej wielkiej formy muzycznej oraz gatunków, które z niej się wywodzą, przeczytasz tutaj.