Instrumenty strunowe - czy znasz je wszystkie?

Instrumenty strunowe to jedna z najbardziej popularnych grup instrumentów. Kiedy o nich myślimy, prawdopodobnie pierwszym naszym skojarzeniem są instrumenty smyczkowe, takie jak skrzypce lub wiolonczela. Jednak grupa ta jest znacznie bardziej rozbudowana i nie u wszystkich jej przedstawicieli struny widać już na pierwszy rzut oka.

Instrumenty smyczkowe dzielą się na podgrupy: smyczkowe, szarpane, a także uderzane i klawiszowe. Dzisiaj przyjrzymy się bliżej każdej z nich i poznamy jej wyjątkowych reprezentantów.

Instrumenty strunowe – smyczkowe

Instrumenty smyczkowe to takie, w których dźwięk wydobywa się poprzez drganie strun oraz pudła rezonansowego i zamieszczonego w środku specjalnego “kołka”, zwanego duszą. Proces ten zachodzi za pomocą pocierania odpowiednio dobranym smyczkiem o struny instrumentu.

Historia

Początki instrumentów smyczkowych sięgają czasów starożytnych, a ich ślady można odnaleźć nawet w orientalnych cywilizacjach. Największy rozkwit ich współczesnych i najbardziej popularnych przedstawicieli miał miejsce na terenie Europy w czasach baroku i renesansu. Na przestrzeni wieków konstrukcja instrumentów oraz technika gry bardzo ewoluowały. Instrumenty barokowe brzmiały i wyglądały inaczej niż te znane nam dzisiaj, a sposób grania na nich różnił się od współczesnych metod wydobycia dźwięku. Dużą rolę w doskonaleniu instrumentów smyczkowych odegrali słynni włoscy lutnicy z XVIII wieku, tacy jak Antonio Stradivarius, czy też Giuseppe Guarnieri de Gesù.

Orkiestra symfoniczna

Instrumenty smyczkowe to obecnie podstawa każdej orkiestry symfonicznej, ale pierwsze większe i bardzie znaczące partie zaczęto przyznawać im w XVIII wieku. Ze względu na pięć podgrup instrumentów, grupa ta nazywana jest w orkiestrze kwintetem, a potocznie “peletonem”. W orkiestrze wyróżniamy skrzypce I (na których czele stoi koncertmistrz prowadzący całą orkiestrę), skrzypce II, altówki, wiolonczele oraz kontrabasy.

Choć w przeciwieństwie do instrumentów dętych partie solowe w tej grupie instrumentów zdarzają się bardzo rzadko (a wtedy wykonuje je zazwyczaj koncertmistrz), instrumenty te grają praktycznie przez cały czas, często główną melodię, nawet podczas bardzo długich utworów. Wymaga to od muzyków umiejętności technicznych, współpracy, skupienia i słuchania się nawzajem. Wbrew pozorom nie bez znaczenia jest też kondycja fizyczna oraz koncentracja, ponieważ niektóre utwory wymagają często grania bez przerwy nawet przez ponad godzinę.

Zespoły kameralne i występy solowe

Instrumenty strunowe smyczkowe idealnie odnajdują się również w mniejszych zespołach kameralnych takich jak: orkiestra kameralna, kwartet smyczkowy, trio, czy też kwintet fortepianowy. Ze względu na swoją wszechstronność i bogatą skalę wykonawczą są one często wykorzystywane jako instrumenty solowe. Na przestrzeni wieków powstały tysiące dzieł, w których skrzypkowie, wiolonczeliści oraz inni instrumentaliści mogą popisywać się swoją solistyczną wirtuozerią i muzyczną wrażliwością przy akompaniamencie fortepianu lub orkiestry.

Instrumenty smyczkowe – przedstawiciele

Do najbardziej popularnych i najczęściej używanych współcześnie instrumentów smyczkowych należą:

skrzypce – posiadają 4 struny strojone kwintami: g; d¹; a¹; e² . Skala instrumentu obejmuje dźwięki od g do g⁴ (w orkiestrze, zespole), a nawet do c⁵ (solo, z wykorzystaniem tzw. “flażoletów“). Nuty dla tego instrumentu zapisywane są w kluczu wiolinowym.
altówka – posiada 4 strun: c; g; d¹; a¹. Skala instrumentu obejmuje dźwięki od c do a³. Nuty dla tego instrumentu zapisywane są zazwyczaj w kluczu altowym, a niektóre wyższe partie w wiolinowym.
wiolonczela – cztery struny tego instrumentu to C; D; G; a. Podstawowa skala instrumentu obejmuje dźwięki od C do a2.
kontrabas – to największy przedstawiciel grupy instrumentów smyczkowych. Podobnie jak pozostałe, posiada on 4 struny (istnieją wersje orkiestrowe 5-strunowe), ale strojone są one w kwartach: E₁; A₁; D; G; oraz w kontrabasie 5-strunowym C₁. Typowa skala instrumentu obejmuje dźwięki od E₁ (lub C₁w kontrabasach orkiestrowych, 5-strunowych) do g¹ (nie licząc możliwości jakie daje technika flażoletowa)

Oczywiście oprócz lubianych i znanych współcześnie w Polsce instrumentów smyczkowych, do tej grupy zaliczają się również instrumenty dawne lub pochodzące z innych krajów, takie jak: fidel, viola da gamba, viola d’amore, skrzypce barokowe, tubmaryna, lira da braccio, kemancze, sihu i wiele innych.

Instrumenty strunowe – szarpane

Jak sama nazwa wskazuje, w instrumentach tych dźwięk wydobywa się przez drganie struny wprowadzonej w ruch szarpnięciem. Może to być szarpnięcie bezpośrednio palcami lub też za pomocą mediatora, np. takiego jak plektron.

Historia

Najstarsze znane instrumenty strunowe należą właśnie do grupy instrumentów szarpanych. Są to m.in. harfy i liry, które znane była już w kulturze starożytnej. Pierwsze wzmianki na ich temat pojawiają się na 3000-4000 lat p.n.e. Długą i barwną historię mają również instrumenty pochodzące z terenów Azji, takie jak np. sitar.

Czasem rozkwitu instrumentów szarpanych w Europie był okres średniowiecza i renesansu. Były one podstawą zarówno w muzyce dworskiej, jak i ludowej. Instrumenty te zostawiły również w tym okresie znaczący ślad w muzyce celtyckiej. Nadchodzący okres baroku był za to pierwszym okresem rosnącej popularności tak znanej w obecnych czasach gitary.

W ciągu kolejnych lat oraz epok budowa, brzmienie i technika gry na instrumentach szarpanych znacznie ewoluowały, zwiększając ich możliwości wykonawcze i brzmieniowe. Doprowadziło to do jeszcze większej popularności tych instrumentów zarówno w muzyce klasycznej, jak i rozrywkowej.

Instrumenty strunowe szarpane – przedstawiciele

Instrumenty strunowe szarpane to bardzo rozbudowana i wielokulturowa rodzina instrumentów. Do jej najbardziej znanych przedstawicieli należą:

gitara – wywodzi się od starożytnego instrumentu cithara, pochodzącego z Azji. Jej historia sięga ponad 5000 lat. Najczęściej posiada 6 strun ( E; A; d; g; h; e1) choć istnieją również wersje z mniejszą lub większą ilością. Zapis nutowy występuje w kluczu wiolinowym, i jest transponowany przez instrument o oktawę w dół. Gitara posiada pudło rezonansowe, gryf i progi. Najlepsze gitary wykonywane są ręcznie przez lutników

gitara elektryczna (w tym basowa)
bałałajka – ludowy instrument pochodzący z Rosji
banjo – instrument ten zyskał szczególną popularność w Stanach Zjednoczonych

cytra – płaski instrument o trapezowym kształcie, posiadający conajmniej kilkanaście strun strojonych kołkami
hafa – jeden z najstarszych instrumentów muzycznych, wywodzący się z łuku muzycznego. Współczesna harfa ma kształt przypominający trójkąt, posiada 46 lub 47 strun, kołki oraz pedały. Jest niezwykle popularna w muzyce klasycznej, choć swoje stałe miejsce w repertuarze symfonicznym uzyskała dopiero w epoce romantyzmu. W Peru, Irlandii oraz Paragwaju uznawana jest za instrument narodowy

kitara – instrument pochodzący ze starożytnej Grecji, jedna z odmian liry
korą – instrument afrykański
koto – instrument japoński
lira – instrument niezwykle popularny w starożytnej Grecji
lutnia – wywodzi się z połączenia kultury arabskiej z kulturą europejską. Była niezwykle popularnym instrumentem w czasach renesansu oraz wczesnego baroku
mandolina – wywodzi się z miniaturowej lutni, a obecnie używana jest najczęściej w muzyce country, bluesowej oraz folkowej
saung – tradycyjny instrument birmański

ukulele – kształtem instrument ten przypomina miniaturową gitarę. Związany jest z kulturą Hawajską choć uznaje się, że w te rejony przybył wraz z emigrantami z portugalskiej wyspy Madera

Instrumenty strunowe – klawiszowe

Instrumenty strunowe klawiszowe to takie, w których dźwięk wydobywa się poprzez wprawienie strun w ruch za pomocą mechanizmu klawiszowego. W zależności od budowy, proces ten może odbywać się za pomocą młoteczków lub szarpnięcia. Instrumenty te od wielu wieków stanowią podstawę muzyki kameralnej i solowej.

Główni przedstawiciele i ich historia

Instrumenty strunowe klawiszowe mają kilku swoich najbardziej znanych przedstawicieli, których budowa, brzmienie i możliwości ewoluowały na przestrzeni lat.

Klawikord

Klawikord to najstarszy instrument strunowy klawiszowy. Jego początki sięgają XVI wieku, kiedy to został wynaleziony przez Domenico Pisaurensisa. Klawikord jest malutkim instrumentem, w którym struny wprawiają są w drgania przez tzw. tangenty, czyli listewki, które naciskają i dzielą struny. Powoduje to, że klawikord jest stosunkowo cichym instrumentem, ale z możliwością gradacji dynamicznej. Jego dźwięk jest bardzo miękki i delikatny. Zakres wydobywanych na nim dźwięków wynosi 4 oktawy. Ze względu na małe możliwości muzyczne i dynamiczne instrument ten wykorzystywany był zazwyczaj bardziej do ćwiczeń, niż do gry solowej.

Klawesyn

Klawesyn to instrument należący jednocześnie do grupy instrumentów strunowych klawiszowych, jak i szarpanych. Zalicza się go również do rodziny cytr. Znany jest prawdopodobnie już od XIV wieku. Natomiast najstarszy zachowany egzemplarz, tzw. klawicyterium, czyli wersja z pionowym układem strun pochodzi z wieku XV. Budowa klawesynu ewoluowała przez lata, dzięki czemu największą popularności oraz rozkwit możliwości muzycznych i technicznych osiągnął w XVIII wieku. Wykorzystywano go nie tylko jako instrument solowy, ale także realizujący basso continuo w orkiestrze operowe oraz barokowej.

Klawesyn charakteryzuje się ostrym brzmieniem, wynikającym z procesu szarpania struny. W podstawowej wersji tego instrumentów nie ma również możliwości zmian dynamicznych za pomocą rożnej siły uderzenia w klawisze. Z tego właśnie powodu w XVIII wieku klawesyn wyposażano w tzw. rejestry. Były to mechanizmy umożliwiające zmianę głośności oraz barwy.

Po latach świetności klawesyn został niemal zupełnie zapomniany w XIX wieku. Na szczęście w wieku XX przeżył swój renesans.

Fortepian i pianino

Fortepian to instrument strunowy, klawiszowy i młoteczkowy. Obecnie jego skala mieści się od dźwięku A₂ (czasami najlepsze koncertowe od F₂) do dźwięku c⁵.

Fortepian wywodzi się ze wspomnianego wyżej klawikordu. Powszechnie za datę powstania fortepianu uważa się rok 1711. Pierwszy fortepian zbliżony do współczesnej jego wersji skonstruował Bartolomeo Cristofori.

Trudno uwierzyć, że obecnie tak popularny i wszechstronny fortepian początkowo nie cieszył się popularnością, co doprowadziło nawet na zawieszenia jego produkcji. Do modernizacji tego instrumentu przyczynił się także Ludvig van Beethoven, który ze względu na postępującą głuchotę potrzebował do pracy coraz głośniejszego instrumentu. Zadania tego podjął się twórca Broadwood, który stopniowo zwiększał siłę i gabaryty instrumentu, aż w końcu wyposażył go w aż 3 struny odpowiadające każdemu dźwiękowi.

Fortepian ma trójkątną budowę i wyposażony jest w struny, które uderzane są młoteczkami z filcem. Posiada również 3 pedały:

pedał forte (prawy) – podnosi tłumiki ze strun i przedłuża czas trwania dźwięku, dzięki czemu jest on bardziej nośny i pozwala na grę legato
pedał piano (lewy) – służy do wyciszania i sprawiania, że dźwięk staje się bardziej delikatny. Przesuwa on cały mechanizm w bok, dzięki czemu młoteczki uderzają w mniejszą ilośc strun
pedał sostenuto (środkowy) – znajduje się w niektórych modelach fortepianu i nie jest zbyt popularny. Pełni podobną funkcję jak prawy pedał, ale nie podnosi tłumików, tylko unieruchamia te, które są już podniesione.

Pianino działa na podobnej zasadzie jak fortepian, ale ze względu na swój kształt oraz mniejsze gabaryty jest częściej używanym instrumentem w domu lub do ćwiczeń. W pianinie struny są ustawione pionowo, a na jeden dźwięk przypada jedna, dwie, lub też trzy struny.

Warto pamiętać, że nie wszystkie instrumenty klawiszowe to zarówno instrumenty strunowe. Do takich “pułapek” zaliczamy m.in. czelestę, która zaliczana jest do instrumentów perkusyjnych lub organy, które należą do grupy instrumentów dętych.

Instrumenty strunowe – uderzane

Instrumenty strunowe uderzane to takie, których struny w ruch wprawia się za pomocą uderzenia. Są to więc wspomniane już wyżej fortepian oraz pianino, gdzie drgania strun powstają poprzez uderzenie młoteczka.

Istnieje jednak jeszcze jeden instrument zaliczany do tej grupy, czyli cymbały. W tym instrumencie strunę uderza się bezpośrednio za pomocą drewnianej pałeczki.

Pierwsze wzmianki na temat tego instrumentu datuje się już na rok 3500 p. n.e. W Europie cymbały zyskały popularność w epoce średniowiecza. Muzyka grana na cymbałach używana była głównie do celów rozrywkowych, do tańca i zabawy. Instrument ten jest również charakterystyczny dla muzyki ludowej.

Cymbały mają kształt trapezowej płyty, na której może znajdować się niemal 100 strun, ułożonych pasmami. W drgania wprowadzają je uderzenia pałeczkami o charakterystycznym kształcie. Pasma zawierają od 2 do 5 strun, co wpływa na głośność instrumentu. Ulokowane są na przynajmniej dwóch podstawkach i zaczepione na kołkach.